Jednym z aktorów dialogu obywatelskiego są organizacje pozarządowe. Wraz z władzami i obywatelami organizacje z sektora pozarządowego tworzą tzw. trójkąt konsultacji społecznych, w którym zajmują szczególne miejsce. Oczywiście, tak jak indywidualni uczestnicy konsultacji, NGO-sy mogą po prostu brać udział w dyskusjach, zgłaszać swoje opinie i uwagi względem proponowanych projektów oraz wysuwać własne rozwiązania. Jednak organizacje należące do trzeciego sektora mogą też przyjmować specyficzne funkcje i role, zdecydowanie zmieniając przebieg i jakość prowadzonych konsultacji.

Funkcje (formalne) organizacji pozarządowych

Funkcje określają formalne pozycje, jakie mogą zajmować poszczególne NGO-sy podczas trwania konsultacji.

Organizacja pozarządowa może być po pierwsze inicjatorem konsultacji, czyli tym, kto zwróci uwagę władz na szczególnie ważny dla mieszkańców problem i zasugeruje rozpoczęcie w tej sprawie dialogu społecznego.

Może też być wsparciem dla gospodarza konsultacji (czyli władz), pełnić funkcję współgospodarza, który w dużej mierze odciąża urząd w realizacji wybranych zadań. Jednak ostateczną odpowiedzialność za całokształt konsultacji powinny zawsze ponosić władze, dlatego to one powinny mieć decydujące zdanie w każdej sprawie związanej z konsultacjami.

Jak już wspomniano, organizacja pozarządowa może być po prostu uczestnikiem konsultacji, który wyraża swoje poglądy w związku z omawianym problemem. Może jednak być też czymś więcej, uczestnikiem „specjalnym”, czyli ekspertem w przedmiotowej dziedzinie albo w dziedzinie samych konsultacji. W takiej sytuacji organizacja powinna jednak ograniczyć się do dostarczania pewnej wiedzy, pozostawiając pozostałym uczestnikom przestrzeń na wyrażanie własnych opinii.

Ostatni rodzaj funkcji, jaką może pełnić organizacja pozarządowa, ma zdecydowanie mniejszy wpływ na proces konsultacji – może być ich obserwatorem. Taki podmiot nie zabiera głosu, tylko przysłuchuje się temu, co mają do powiedzenia inni. Jego celem jest pogłębienie wiedzy na temat potrzeb mieszkańców, ich pomysłów na rozwiązania konkretnych problemów i w ogóle lepsze poznanie danej społeczności.

Role (merytoryczne) organizacji pozarządowych

Zastanawiając się nad rolami, jakie mogą pełnić w konsultacjach społecznych NGO-sy, mówimy o merytorycznych aspektach ich działań. Ogólnie role można podzielić na dwie grupy: pośredników (gatekeeper) i zworników (gateway).

Pierwsza grupa to z języka angielskiego „odźwierni”, czyli podmioty, które pełnią rolę pośredników między uczestnikami konsultacji a ich gospodarzem. Pośrednik może więc być rzecznikiem, którego zadaniem jest artykułowanie i docieranie z określonymi informacjami do rozmaitych grup oraz reprezentowanie tj. występowanie w czyimś imieniu. Dochodzą do tego działania strażnicze, czyli „patrzenie władzom na ręce”, monitorowanie ich poczynań i aktywne sprawdzanie, czy przestrzegają one przepisów prawa i ustalonych procedur.

Druga grupa to „bramy”, a więc zworniki – podmioty, które za pomocą różnych środków łączą uczestników konsultacji z ich organizatorem. Zworniki sprawiają , że wzajemne relacje i komunikacja stają się prostsze i łatwiej dojść obu stronom do porozumienia. Funkcja ta koncentruje się na aktywizacji mieszkańców i innych interesariuszy oraz na tworzeniu sprzyjających dla przebiegu konsultacji warunków. W dużej mierze w praktyce polega to na informowaniu społeczności o planowanych konsultacjach i zachęcanie do uczestnictwa w nich, a także wywieranie nacisku na władze, by udostępniały zaproszenie do konsultacji w szeroko zakrojony sposób. Ważne jest też edukowanie na temat tego, jaka jest specyfika konsultacji i jak powinny być zorganizowane.

Organizacje pozarządowe, które planują udział w konkretnych konsultacjach społecznych, powinny zadać sobie pytania dotyczące tego, jaki jest cel, który tym sposobem chcą osiągnąć, jakie role i funkcje mają zamiar pełnić i czy faktycznie mają do tego odpowiednie zasoby.

Co musi być skonsultowane z NGO-sami?

Władze samorządowe mają obowiązek skonsultować z NGO-sami projekty aktów prawa miejscowego w obszarach związanych z działalnością statutową poszczególnych organizacji pozarządowych, a także rad pożytku publicznego (Ustawa o działalności pożytku publicznego, art. 5, ust 5). Dodatkowo dokumentem, który wymaga konsultacji, jest program współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi na najbliższy rok oraz na dłuższy okres czasu, o ile taki zostanie przewidziany (art. 5a ust. 1).

Obowiązek konsultacji oznacza oczywiście nie tylko konieczność przedstawiania organizacjom, jaka jest robocza wersja projektu uchwały - konieczne jest stworzenie osobnych zasad konsultacji. Powinny one określać, jakimi kanałami projekty uchwał zostaną dostarczone organizacjom czy radzie pożytku publicznego i jak będą zbierane opinie oraz uwagi od członków trzeciego sektora. Co więcej, muszą one wskazywać, jaka będzie procedura postępowania ze zgłoszonymi uwagami i w jaki sposób organizacje otrzymają informację zwrotną. Dzięki temu uczestnicy konsultacji (organizacje) będą mieli gwarancję, że ich zastrzeżenia i propozycje będą brane pod uwagę. Oczywiście, tak jak w przypadku konsultacji społecznych skierowanych do wszystkich obywateli, również w tym przypadku urząd nie jest zobligowany do postępowania zgodnie z wynikami konsultacji. Jednak zasadnicza kwestia polega na tym, że ma on obowiązek zapoznać się i rozważyć proponowane przez NGO-sy rozwiązania. Natomiast po podjęciu finalnej decyzji w rozważanej sprawie władze muszą przygotować informację zwrotną, w której uzasadnią swoje stanowisko i jeśli odrzuciły pewne uwagi, to muszą w rzeczowy sposób to wyjaśnić.

Sytuacja jest idealna, gdy organizacje pozarządowe biorą udział zarówno w konsultacjach przeznaczonych wyłącznie dla nich, jak i w ogólnodostępnych konsultacjach społecznych (organizowanych przez władze szczebla lokalnego lub centralnego). Zwłaszcza, jeśli przedmiot konsultacji i działalności statutowej NGO-sa są zbieżne, na jego udziale w konsultacjach skorzystają wszyscy - włącznie z nim samym.